Tên khác: Củ chóc, Lá ba chìa, Chóc chuột, Bán hạ ba thùy.
Tên khoa học: Typhonium trilobatum (L.) Schott., Araceae (họ Ráy).
Mô tả cây: Cây thảo, cao 20-30 cm. Thân rễ (củ) hình cầu có khía ngang, nằm dưới mặt đất. Lá mọc từ củ có cuống dài pha màu đỏ tím nhạt; phần gốc loe ra thành bẹ; phiến lá xẻ 3 thùy, đầu nhọn, mép uốn lượn, gân mặt dưới lá đôi khi cũng có màu đỏ tím. Cụm hoa là một bông mo, ngắn hơn lá; mo có phần ống hình trứng, màu lục pha đỏ tím, mặt ngoài màu lục nhạt, mặt trong màu đỏ hồng, trục hoa màu hồng; phần mang hoa cái hình trụ ngắn, phần mang hoa đực dài hơn; phần cuối trục hình giùi, thẳng, gốc hơi loe rộng, hoa có mùi khó ngửi. Vị thuốc Bán hạ nam là thân rễ già được chế biến thành phiến khô; phiến có hình tròn, đường kính thường là 0,5-3 cm, ít khi đến 4 cm; màu trắng đục, trắng ngà hay vàng nhạt; xung quanh phiến còn ít vỏ mỏng và vết tích sẹo của rễ con; thể chất chắc, khô cứng. Vị nhạt, gây tê lưỡi, ngứa.
Phân bố, sinh thái: Cây Bán hạ nam phân bố khắp nơi từ đồng bằng đến trung du và miền núi
Bộ phận dùng, thu hái và chế biến: Thân rễ (Rhizomz Typhonii trilobati). Thu hoạch thân rễ khi cây lụi, đào lấy thân rễ, rửa sạch, cắt bỏ rễ; đổ thành đống, ủ 7-10 ngày đến khi vỏ ngoài mềm nát, chà sát cho tróc hết lớp vỏ ngoài; đồ bằng hơi nước đến khi củ chín đều (không còn nhân trắng đục); thái phiến dày 0,2-0,3 cm; phơi (hoặc sấy) đến khô; phân loại củ to (nam tinh), củ nhỏ (bán hạ) đem đồ chín.
Trước khi dùng, Bán hạ được chế biến bằng cách ngâm với nước vo gạo, nước vôi, phèn chua hoặc tẩm Cam thảo.
Thành phần hóa học: Alkaloid, flavonoid, hợp chất phenol. Chưa có nhiều nghiên cứu về thành phần hóa học trong loài Bán hạ nam.
Tác dụng dược lý: Bán hạ nam có nhiều tác dụng dược lý gồm tác dụng kháng khuẩn, kháng viêm, giảm đau, cầm tiêu chảy, làm lành vết thương, chống oxy hóa. Ngoài ra còn có tác dụng làm tan huyết khối và chống trầm cảm.
Công dụng và cách dùng: Bán hạ nam được dùng chữa buồn nôn, nôn, ho nhiều đờm, tiêu hoá kém, bụng đầy chướng.
Ghi chú: Phân biệt với loài Typhonium divaricatum (L.) Decne (củ Chóc ri, Bán hạ dại) có lá hình mũi tên, hai thùy bên ngắn hẹp, phần thùy của mo kéo dài thành mũi nhọn, cong. Cây cũng dùng với công dụng tương tự nhưng ít phổ biến hơn.
Hoa Bán hạ
